Sự phản kháng lặng lẽ

Tôi từng gặp một em học sinh khiến tôi suy nghĩ rất nhiều. Em không phải là một học sinh cá biệt, cũng không tạo ra rắc rối trong lớp. Em không ồn ào, không tìm cách nổi bật, càng không cố gắng lấy lòng giáo viên bằng những câu trả lời mẫu mực. Em chỉ ngồi đó – ngày này qua ngày khác – với ánh mắt im lặng như thể chẳng điều gì trong tiết học này còn liên quan đến em.

Ban đầu, tôi quy điều đó vào một nhóm lý do quen thuộc: thiếu ý thức, thiếu trách nhiệm, hoặc đơn giản là lười. Những điều mà người làm nghề sư phạm lâu năm như tôi vẫn thường nghe và có lẽ đã từng đôi lần buột miệng nói ra. Nhưng một phần nào đó trong tôi không yên. Có điều gì đó ở cách em im lặng khiến tôi cảm thấy như thể mình đang bỏ sót một tín hiệu nào quan trọng.

Mãi sau này, khi đọc kỹ lại các tài liệu về tâm lý học giáo dục và trò chuyện sâu hơn với những đồng nghiệp có cùng khát khao tìm kiếm một phong cách dạy học nhân văn, tôi bắt đầu hiểu rằng: không phải mọi sự buông xuôi đều là do thiếu động lực. Có những học sinh, nhất là ở lứa tuổi vị thành niên, đang chọn cách phản kháng một hệ thống mà các em cảm thấy không còn chỗ cho mình nữa. Đó là kiểu phản kháng không gào thét, không cãi lý, nhưng lại rất bền bỉ – như việc trả bài một cách máy móc, cố tình làm sai những điều quá dễ, hay đơn giản là thờ ơ với mọi lời nhắc nhở.

Lý thuyết Tự Quyết (Self-Determination Theory) từ Deci và Ryan đã chỉ ra một điều rất căn bản nhưng dễ bị bỏ qua trong ngành giáo dục: con người – dù là trẻ em hay người trưởng thành – sẽ học tốt hơn, sống sâu sắc hơn, khi ba nhu cầu tâm lý cốt lõi được đáp ứng. Đó là cảm giác có năng lực, cảm giác thuộc về, và cuối cùng là cảm giác mình có quyền tự chủ. Trong một tiết học, nếu học sinh liên tục cảm thấy bị điều khiển, bị ép buộc phải làm theo đúng khuôn mẫu duy nhất, không được đưa ra lựa chọn, thì điều các em mất đi không chỉ là sự hứng thú mà còn là cả tinh thần chủ động vốn là nền tảng cho bất kỳ quá trình dạy học hiệu quả nào.

Nghề giáo không chỉ là truyền đạt tri thức. Làm giáo viên, đôi khi, là học cách lắng nghe những tín hiệu rất mong manh từ học sinh – những phản ứng không lời, những lựa chọn trầm lặng mà ta dễ lướt qua nếu chỉ nhìn vào kết quả học tập. Tôi nhận ra, em học sinh kia chưa từng được hỏi một câu nào về cách em muốn học, cách em muốn thể hiện mình trong lớp học này. Phong cách dạy học của tôi, lúc ấy, vẫn còn rất một chiều – dù tôi tưởng mình đã đổi mới.

Tôi bắt đầu thử làm khác đi. Trong một tiết học, tôi để học sinh chọn giữa hai cách tiếp cận bài viết: một là viết luận truyền thống, hai là làm một đoạn podcast ngắn. Trong một buổi làm nhóm, tôi cho phép các em chia vai và tự quyết định cách trình bày. Khi tôi hỏi em học sinh ấy, sau nhiều tháng chỉ ngồi yên, rằng: “Nếu em được thiết kế lại tiết học này, em muốn bắt đầu từ đâu?” – tôi thấy em lần đầu tiên ngẩng lên và nhìn tôi bằng ánh mắt thực sự có sự sống.

Tôi không nói những thay đổi ấy là thần kỳ. Không phải mọi học sinh đều ngay lập tức bừng tỉnh. Nhưng tôi thấy rõ một điều: không khí lớp học đổi khác. Học sinh chủ động hơn, gắn bó hơn. Và trên hết – các em bắt đầu tin rằng tiếng nói của mình có giá trị.

Đó chính là lúc tôi hiểu, một phong cách dạy học hiệu quả không nằm ở chỗ mình kiểm soát được bao nhiêu, mà nằm ở chỗ mình giáo viên có dám chia sẻ quyền lực giảng dạy hay không. Khi các em cảm thấy mình có quyền quyết định – dù chỉ là chọn đề tài tiểu luận – các em sẽ không còn thấy tiết học là gánh nặng mà bắt đầu nhìn nó như một không gian để kiến tạo.

Từ trải nghiệm ấy, tôi muốn gửi một lời nhắn đến những người làm nghề sư phạm đang trăn trở như tôi: nếu lớp học của bạn có những học sinh thụ động, làm bài đối phó, hay có thái độ bất cần – thay vì vội vàng quy kết, hãy tự hỏi lại mình: liệu trong cách chúng ta tổ chức lớp, có điều gì đang khiến các em cảm thấy mình không còn là một phần chủ động của quá trình học?

Bởi dạy học hiệu quả không bắt đầu từ việc ta biết bao nhiêu, mà bắt đầu từ việc ta nhìn học sinh như ai. Một người đang lớn, đang hình thành bản sắc, và đang rất cần cảm giác rằng “tôi có tiếng nói trong chính việc học của mình”.

Nếu có ai hỏi tôi, điều gì là nền tảng lâu dài của nghề sư phạm, tôi sẽ không nói đó là phương pháp, giáo trình hay công nghệ. Tôi sẽ nói: đó là sự hiểu người – và can đảm trao lại cho học sinh quyền được chọn. Bởi đôi khi, chỉ cần một giáo viên đổi cách nhìn – một lớp học có thể đổi cả số phận.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~