Có thật học sinh phải sợ thì mới nghe lời?

Một buổi chiều muộn, tôi nhận được tin nhắn từ một người bạn là giáo viên trẻ – người vừa bước ra khỏi giảng đường sư phạm chưa bao lâu, nhưng đã đứng lớp ở một ngôi trường trung học có tiếng kỷ luật nghiêm ngặt. Tin nhắn ấy ngắn gọn, chỉ vài dòng, nhưng lại mang một sức nặng đủ khiến tôi lặng người hồi lâu.

Bạn tôi kể rằng trong một tiết học, vì học sinh làm ồn và không chịu hợp tác, cô đã quát rất to. Cả lớp lập tức im phăng phắc. Nhưng ngay sau khi sự yên lặng ấy bao trùm, cô lại có cảm giác như mình vừa đánh mất một điều gì đó. Tin nhắn kết thúc bằng một câu đơn giản: “Em thắng được sự im lặng, nhưng có vẻ em thua mất lòng tin.”

Tôi không trả lời ngay. Tôi ngồi đó một lúc lâu, nhớ lại không biết bao nhiêu lần mình cũng từng hành xử như vậy khi còn đứng lớp – dùng giọng nói để đè lên lớp học, dùng sự nghiêm khắc để giành lấy sự ổn định, và đôi khi, dùng quyền lực để thay cho khả năng kết nối.

Từ khi còn là sinh viên trường sư phạm, phần lớn chúng ta đã được nhấn mạnh tầm quan trọng của kỷ luật lớp học, như một điều kiện tiên quyết để dạy học hiệu quả. Và quả thật, một lớp học mà học sinh không nghe lời, không tập trung, thì rất khó để giảng dạy mạch lạc hay truyền cảm hứng gì cho ai. Nhưng điều khiến tôi day dứt hơn cả không nằm ở kỹ thuật giảng dạy, mà ở một câu hỏi tưởng như ai cũng biết: “Vì sao học sinh lại cần sợ để nghe lời?”

Trong nhiều năm, hệ thống giáo dục đã dựa phần lớn vào các mô hình hành vi – vốn nhấn mạnh vào phần thưởng và trừng phạt như hai trụ cột để điều chỉnh hành vi học trò. Trong lý thuyết hành vi, con người là một thực thể phản ứng. Làm đúng thì nhận thưởng, làm sai thì bị phạt. Với một số giáo viên, mô hình này tạo cảm giác kiểm soát được lớp học, khiến phong cách dạy học trở nên gọn gàng, dễ vận hành. Nhưng dưới lớp vỏ kiểm soát ấy, có điều gì đó cứ âm ỉ – như một ngọn lửa cháy ngược trong lòng người dạy.

Tôi từng dạy một lớp học khá nghịch. Ở đó, hình phạt là thứ duy nhất giữ được trật tự. Nhưng tôi sớm nhận ra, trật tự ấy không hề vững chắc. Học sinh không gây rối, nhưng cũng không hỏi bài. Các em im lặng, nhưng không chủ động học. Tôi bắt đầu thấy rõ, một lớp học yên tĩnh không đồng nghĩa với một môi trường dạy học hiệu quả. Và một phong cách dạy học thiên về kiểm soát có thể giữ được kỷ cương, nhưng rất khó nuôi dưỡng sự chủ động, tò mò, hay lòng tin.

Những năm gần đây, khi tiếp cận sâu hơn với các tư tưởng giáo dục hiện đại, tôi gặp lại một khái niệm quan trọng trong thuyết kiến tạo – nơi con người không chỉ phản ứng với môi trường, mà chủ động kiến tạo nên tri thức, thái độ và hành vi thông qua quá trình trải nghiệm và phản tư. Ứng dụng vào sư phạm, điều đó có nghĩa là người giáo viên không chỉ “dạy cho đúng”, mà còn phải “dạy sao cho người học hiểu tại sao cái đúng ấy lại có ý nghĩa”. Và để làm được điều đó, trước hết phải có một lớp học mà người học được đối thoại, được phản hồi, được mắc sai và được sửa một cách an toàn.

Tôi nhớ một tình huống cụ thể. Có một nam sinh trong lớp thường xuyên trễ bài. Thay vì phạt như trước kia, lần ấy tôi chỉ gọi em lại sau giờ và hỏi: “Em đang gặp khó khăn gì không?” Cuộc trò chuyện chỉ kéo dài vài phút, nhưng em ấy bật khóc. Em bảo ba mẹ ly thân, ở nhà không còn ai nhắc nhở. Từ hôm đó, em bắt đầu làm bài đầy đủ. Không phải vì bị ép, mà vì em cảm thấy có ai đó thực sự để ý đến em.

Giáo viên đôi khi quên mất rằng chúng ta đang làm việc với con người, không phải với hệ thống phản xạ. Và để trở thành một người thầy có ảnh hưởng, điều quan trọng không nằm ở chỗ học sinh sợ mình, mà ở chỗ các em tin rằng mình luôn nỗ lực vì sự phát triển thật sự của các em.

Tôi không cho rằng kỷ luật là thứ cần loại bỏ. Nhưng có lẽ chúng ta cần tái định nghĩa lại vai trò của nó trong phong cách dạy học hiện đại. Kỷ luật không phải là đích đến, mà là điều kiện để cuộc trò chuyện giữa người dạy và người học có thể bắt đầu trong một không gian an toàn và có trật tự. Một lớp học chỉ có hiệu quả khi học sinh cảm thấy được lắng nghe, không chỉ trong tri thức, mà cả trong cảm xúc và hoàn cảnh sống.

Tôi tin rằng, nếu một giáo viên đủ kiên nhẫn để đặt câu hỏi trước khi đưa ra hình phạt, đủ dũng cảm để lắng nghe học sinh trước khi đánh giá hành vi của các em, thì lớp học ấy sẽ không cần đến nỗi sợ để vận hành. Và chính trong những lớp học như thế, dạy học hiệu quả không còn là một khái niệm lý tưởng, mà trở thành một thực tế rất đỗi gần gũi, chân thật.

Khi những lớp học bắt đầu chuyển từ điều khiển sang dẫn dắt, từ giám sát sang đồng hành, từ yêu cầu sang đối thoại, thì có lẽ lúc ấy, giáo viên sẽ không còn là người chỉ đứng trước bảng, mà trở thành người gieo hạt giống – không phải cho mùa vụ sắp tới, mà cho cả một cách sống lâu dài trong tâm trí học sinh.

Và tôi vẫn nghĩ về tin nhắn của cô giáo trẻ hôm ấy. Một dòng tin giản dị, đầy mâu thuẫn, nhưng cũng đầy khởi đầu. Tôi nghĩ, trong hành trình làm nghề, đôi khi chỉ cần một người dạy dám dừng lại để đặt câu hỏi: “Liệu mình vừa thắng lớp học, hay đang dần đánh mất nó?” – là đã đủ để thay đổi cả một phong cách dạy học về sau.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~