Có những cơn giận không đến từ học trò

Tôi từng ngồi dự giờ một tiết học Lịch sử vào buổi chiều muộn, trong một căn phòng mà ánh sáng dần trở nên nhạt và không khí trở nên đặc quánh vì mệt mỏi. Khi tiết học gần kết thúc, một học sinh giơ tay phát biểu. Cậu nói sai một khái niệm. Rất nhẹ. Nhưng thầy giáo đứng trên bục khựng lại, nhìn em một lúc, rồi cất lời bằng giọng không lớn nhưng lạnh: “Em học kiểu gì mà cái này cũng sai? Bao nhiêu lần tôi đã nói?”

Căn lớp trở nên im lặng. Cậu học sinh cúi đầu xuống bàn. Tôi ngồi sau cùng, chứng kiến khoảnh khắc đó và nhận ra: thầy giáo không hề có ý xúc phạm. Cũng không phải đang giận vì lỗi kiến thức. Ông đang phản ứng với một thứ khác – một loại mỏi mệt không gọi thành tên, được tích lũy âm thầm sau một ngày dài đứng lớp. Trong giây phút ấy, sự mỏi ấy tìm được một chỗ trút. Chỉ tiếc, người đón lấy lại là học trò.

Tôi nghĩ đó là một tình huống mà rất nhiều giáo viên từng trải qua – dù chỉ một lần, hoặc rất nhiều lần. Một phản ứng vượt quá mức cần thiết. Một cái nhìn gắt hơn bình thường. Một lời trách nặng tay hơn so với hành vi thực tế. Và ta tự hỏi: có thật mình giận vì học trò? Hay có một điều gì khác, sâu hơn, âm ỉ hơn, vừa tìm được một cái cớ?

Trong tâm lý học, trạng thái đó gọi là Misattribution of Arousal – một hiện tượng khi cảm xúc nội tại được gán nhầm nguyên nhân. Một người mệt vì áp lực, nóng vì thời tiết, đói vì chưa ăn trưa, hoặc lo âu vì việc riêng… nhưng lại tưởng rằng cảm xúc tiêu cực của mình bắt nguồn từ một hành vi nhỏ của người khác – trong trường hợp này, là học sinh.

Và trong lớp học, giáo viên – những người giữ vai trò điều tiết bầu không khí – lại là những người có khả năng cao rơi vào trạng thái ấy. Chúng ta mang trong mình trách nhiệm duy trì sự ổn định, sự gắn kết, sự tỉnh táo. Nhưng càng nhiều kỳ vọng, càng nhiều tiết dạy, càng nhiều tương tác cảm xúc trong một ngày – thì năng lượng dành cho việc kiểm soát cảm xúc lại càng dễ bị vơi cạn.

Một khái niệm tâm lý học khác, có thể gọi tên chính xác điều này, là Ego Depletion – sự suy giảm năng lực kiểm soát hành vi sau khi não bộ đã liên tục phải xử lý tình huống, lựa chọn phản ứng và giữ hình ảnh chuyên nghiệp trong thời gian dài. Đối với nghề giáo viên, điều này xảy ra thường xuyên hơn người ta tưởng.

Cô Thầy có để ý không – những lần bản thân phản ứng mất kiểm soát thường rơi vào cuối buổi, cuối tiết, hoặc giữa một chuỗi ngày áp lực? Đó không hẳn là vì học trò làm gì sai đặc biệt. Mà vì nội lực cảm xúc bên trong chúng ta đã chạm đáy, và khi một kích thích nhỏ xuất hiện – dù không đáng kể – nó cũng trở thành cái cớ cho cảm xúc tràn ra.

Điều đáng nói là: những phản ứng ấy – dù chỉ vài giây – có thể làm sứt mẻ mối quan hệ xây dựng cả tháng, thậm chí cả kỳ. Tôi từng chứng kiến một học sinh từ chối phát biểu sau khi bị thầy quát một lần duy nhất. Không phải vì em ấy giận. Mà vì em không dám đi qua lại một vùng cảm xúc đã từng khiến mình tổn thương.

Người giáo viên sau đó có thể cảm thấy áy náy. Nhưng thường sẽ không đủ thời gian – hoặc không đủ cơ hội – để gỡ lại sợi dây bị lỏng. Và điều đó, nếu lặp lại đủ nhiều lần trong các lớp học khác nhau, sẽ âm thầm tạo nên một phong cách dạy học mà chính bản thân ta cũng không mong muốn.

Làm nghề sư phạm lâu, tôi nhận ra một điều: dạy học hiệu quả đôi khi không nằm ở kỹ thuật giảng bài, hay việc làm slide thật đẹp, mà nằm ở chỗ người giáo viên còn đủ năng lượng cảm xúc để tỉnh táo, để phản ứng vừa đủ, và để tha thứ cho cả chính mình.

Và điều này không tự đến. Nó cần được luyện tập. Bằng những việc nhỏ, nhưng sâu.

Ví dụ như – học cách gọi tên cảm xúc thật, ngay khi nó khởi lên. Thay vì nghĩ “học trò chọc tức mình”, hãy thử thừa nhận “mình đang mệt và cần nghỉ một chút”. Chỉ cần đặt lại nhãn cảm xúc đúng nơi, rất nhiều phản ứng không cần thiết có thể được tránh.

Hoặc như – dành 3 phút giữa các tiết, không để xử lý công việc, mà để phục hồi hệ thần kinh: một hơi thở sâu, một cốc nước, hoặc chỉ đơn giản là không làm gì cả trong vài phút.

Hoặc như – thiết kế một “đệm an toàn” cảm xúc vào cuối tiết học, nơi mà cả thầy và trò đều có thời gian để hạ nhịp, thay vì kết thúc tiết bằng một phản ứng gay gắt lúc mọi thứ đã căng quá mức.

Không ai mong muốn trở thành một người giáo viên dễ nổi giận. Nhưng nếu ta không quản lý được nguồn gốc cảm xúc bên trong, thì dần dần, sự thất vọng sẽ trở thành một phần của phong cách dạy học – dù ta không cố ý.

Và tôi tin, nếu ta dừng lại đúng một nhịp, nếu ta đặt lại đúng tên cho cảm xúc, nếu ta cho bản thân quyền được mỏi – thì lớp học sẽ trở thành nơi an toàn hơn, cả cho học trò và cho chính người đứng lớp.

Nếu bài viết này khiến Cô Thầy cảm thấy một điều gì đó quen – không cần nói ra thành lời, chỉ cần gật nhẹ – thì tôi tin, chúng ta vẫn đang đi cùng nhau, trong một hành trình rất lặng, nhưng cũng rất sâu: hành trình làm nghề giáo, trong một thời đại mà cảm xúc của người thầy – cũng cần được chăm sóc như cảm xúc của học sinh.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~