Có khi nào, Cô/Thầy thiên vị mà không hay biết?

Tôi viết những dòng này không nhằm kể lại một tiết dạy xuất thần hay một khoảnh khắc đầy kịch tính nơi lớp học. Tôi chỉ muốn cùng Cô Thầy dành chút thì giờ – như thể ta đang ngồi bên nhau vào cuối buổi chiều, khi tiếng trống tan trường đã lùi xa, và trước mặt chỉ còn một khoảng yên cần thiết để nghĩ ngợi – về một điều tưởng chừng vụn vặt: trong lớp học của mình, có khi nào ta vô thức lặp lại một lựa chọn thiên vị mà không hay?

Trong hành trình làm nghề, ai trong chúng ta rồi cũng sẽ có những học sinh khiến ta tin tưởng ngay từ lần đầu tiên. Có thể là một em học trò có thành tích học tập nổi bật, có cách ứng xử chững chạc, có giọng nói mạch lạc và tư duy rành mạch. Ở những lớp tôi từng dạy, tôi cũng từng có một học trò như vậy. Tôi gọi em lên bảng mỗi khi cần một lời giải mẫu mực. Tôi chọn em làm nhóm trưởng mỗi lần chia nhóm. Tôi dành cho em ánh nhìn tán thưởng khi nhắc đến các chuẩn mực của lớp học.

Mọi việc trôi chảy đến mức tôi không một lần đặt lại câu hỏi: những bạn còn lại thì sao? Không phải tôi xem nhẹ các em. Chỉ là, sự quen tay khiến những lựa chọn trong lớp học của tôi – một không gian đáng ra nên linh hoạt và nhiều màu sắc – dần bị thu hẹp bởi thói quen và cảm giác an toàn. Mãi đến khi một đồng nghiệp cũ, sau khi dự giờ, nhẹ giọng góp ý: “Em ấy rất giỏi, nhưng những bạn còn lại cũng cần được sống trọn trong một lớp học công bằng”, tôi mới bắt đầu soi lại từng khoảnh khắc dạy học của mình.

Trong tâm lý học, đây là một hiện tượng được gọi tên rõ ràng: thiên kiến vô thức – hay Implicit Bias. Đó là khi giáo viên đưa ra quyết định dựa trên những kinh nghiệm, những ấn tượng sẵn có, thay vì những quan sát khách quan ở hiện tại. Tâm trí ta ưu tiên sự dễ đoán, vì điều đó giúp tiết kiệm năng lượng xử lý. 

Thói quen dạy học không chỉ đến từ cách chúng ta truyền đạt kiến thức hay sử dụng công nghệ, mà còn nằm ở khả năng kiểm soát những thành kiến ẩn sâu trong nội tâm mình. Tôi đã từng bắt gặp mình đánh giá thấp một học sinh vì em hay nói chuyện riêng, nhưng lại bỏ qua hành vi tương tự của một em học sinh giỏi – chỉ vì tôi tin rằng: “Chắc em ấy chỉ đang trao đổi bài.” Sự bất đối xứng ấy không phải là cố ý, nhưng vẫn có thể để lại vết xước dài trong mối quan hệ sư phạm.

Một điều đáng tiếc nữa là: khi một học sinh bị lặp lại trong vai trò “người không được chọn”, em ấy bắt đầu tin rằng điều đó phản ánh giá trị thực của bản thân. Đó là khi hiệu ứng Pygmalion – hiệu ứng kỳ vọng – vận hành một cách âm thầm nhưng bền bỉ. Nếu giáo viên kỳ vọng cao, học sinh có xu hướng vươn lên. Nhưng nếu không đặt kỳ vọng nào cả, điều còn lại là sự rút lui, là cảm giác mờ nhạt giữa một tập thể đông người.

Trong nghệ thuật sư phạm, không ai buộc ta phải chia đều từng cơ hội, nhưng trách nhiệm của một người làm nghề vẫn là đảm bảo rằng: mỗi học sinh đều được nhìn thấy một cách đúng đắn và tử tế. Điều đó đòi hỏi ta phải kiên nhẫn quan sát, đôi khi phải dừng lại giữa những tiết dạy, và tự hỏi: có học sinh nào trong lớp đã quá lâu không được gọi tên? Có ai đó mà ta chưa bao giờ thử trao niềm tin?

Dạy học hiệu quả không chỉ là đạt chỉ tiêu chuyên môn, mà còn là khả năng tạo ra một lớp học nơi mọi học sinh đều có cơ hội bước ra khỏi vai diễn cũ. Điều ấy không thể đến từ những điều to tát, mà thường bắt đầu từ một thay đổi nhỏ trong phong cách dạy học: như gọi một em học sinh ít nổi bật phát biểu đầu giờ, hoặc giao cho một em rụt rè một vai trò nhỏ trong hoạt động nhóm.

Tôi không cho rằng những giáo viên tốt là những người không bao giờ mắc sai lầm trong việc đánh giá học sinh. Nhưng tôi tin rằng, giáo viên giỏi là người đủ khiêm nhường để soi lại chính mình và đủ khao khát để sửa đổi những điều chưa đủ.

Trong sự nghiệp sư phạm của mỗi người, có lẽ ai cũng sẽ có lúc vô tình để sót một học sinh nào đó – một ánh mắt không được nhìn thấy, một cánh tay giơ lên rồi lại rụt xuống. Nhưng nếu từ hôm nay, ta bắt đầu để ý hơn một chút, nếu ta dạy học với sự ý thức rõ ràng rằng mỗi lựa chọn của mình đều có thể định hình hành trình trưởng thành của một con người – thì tôi tin rằng dạy học hiệu quả không còn là điều quá xa vời.

Không cần tuyên bố. Không cần thay đổi quá nhiều. Chỉ cần mỗi ngày bước vào lớp, giáo viên mang theo một câu hỏi: Liệu hôm nay, có học sinh nào đang chờ mình gọi tên không?

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~