Thưa Cô Thầy, xin đừng khen học sinh thông minh nữa

Tôi muốn mời Cô Thầy ngồi lại trong vài phút. Không phải với tư cách người giảng dạy, không phải với vai trò người đứng bục, mà là như những người từng trải đang đối thoại cùng nhau về một điều cũ kỹ mà chúng ta tưởng như đã nắm rõ: lời khen. Trong thế giới sư phạm, nơi từng cái gật đầu cũng mang trọng lượng, thì một lời khen thốt ra – đôi khi – có thể trở thành món quà tinh thần hoặc một món nợ tinh tế mà học trò phải mang theo suốt đoạn đường dài.

Tôi đã gặp những học sinh luôn khiến lớp học sáng rực bởi thành tích, nhưng khi thử thách mới đến, các em lại cúi đầu tránh né. Tôi đã chứng kiến những bài kiểm tra làm dở dang, không phải vì học trò thiếu năng lực, mà vì các em sợ mình không còn “xứng đáng” với lời khen từng nhận. Và tôi bắt đầu tự hỏi: liệu trong hành trình dạy học hiệu quả, có bao nhiêu lần chính lời khen chân thành lại hóa thành xiềng xích khiến học sinh không dám bước tiếp?

Khái niệm “Growth Mindset” của Carol Dweck không còn xa lạ trong giới giáo viên hiện nay, nhưng thực sự hiểu và ứng dụng nó trong phong cách dạy học là một hành trình kiên nhẫn và sâu sắc hơn nhiều. Những lời khen vào khả năng – như “Em giỏi quá!”, “Em thông minh thật!” – tưởng như động viên, nhưng lại dần gieo vào tâm trí trẻ một niềm tin mỏng manh rằng: giá trị của mình nằm ở sự vượt trội bẩm sinh. Đó không phải là gốc rễ của dạy học hiệu quả. Đó là một cái bẫy – lặng lẽ và sắc bén – chờ đợi lúc các em thất bại để thì thầm: “Em không còn xứng đáng.”

Vì thế, trong lớp học hôm nay, mỗi lời giáo viên nói ra đều nên được cân nhắc như thể đang gọt một viên ngọc. Tôi không nghĩ chúng ta cần phải tránh xa việc khen, nhưng tôi tin rằng lời khen đúng – có nghĩa – và trao quyền – là một loại nghệ thuật trong sư phạm. Và cũng như mọi nghệ thuật đích thực khác, nó cần chiều sâu và sự tự vấn liên tục.

Tôi từng thấy một em học sinh bật dậy khỏi ghế, ánh mắt sáng lấp lánh, sau khi giáo viên của em nói: “Cô thấy em đã thử rất nhiều cách và không bỏ cuộc – đó là điều cô đánh giá cao nhất hôm nay.” Không phải kết quả, mà chính quá trình. Không phải điểm số, mà là sự bền bỉ. Khi ấy, học sinh không còn tìm kiếm sự chấp thuận, mà bắt đầu tin tưởng vào nội lực. Đó chính là biểu hiện rõ ràng của dạy học hiệu quả, và cũng là điều mà mọi giáo viên nên đặt vào trung tâm trong phong cách dạy học của mình.

Trong bối cảnh nền giáo dục đang chuyển mình theo hướng cá nhân hóa, lời khen giờ đây không còn đơn giản là công cụ động viên. Nó là chỉ dấu của văn hóa lớp học. Là lời thì thầm nuôi dưỡng, hay tiếng vang khiến học sinh sống trong cái bóng của kỳ vọng. Trong thực tiễn sư phạm, khi người thầy không chỉ dạy bài học, mà còn dạy cách suy nghĩ về chính mình, thì lời khen chính là đường gạch nối giữa tri thức và nhân cách.

Tôi không phủ nhận giá trị cảm xúc của một lời khen giản đơn. Nhưng tôi tin, ở một tầm sâu hơn, điều học sinh cần là được ghi nhận một cách cụ thể – dựa trên những gì các em chủ động lựa chọn và nỗ lực để đạt được. Điều này không dễ. Trong nhịp điệu chóng vánh của lớp học, có khi chỉ cần một ánh mắt không đúng lúc cũng đủ để làm mờ đi nhiều ngày cố gắng. Nhưng chính vì vậy mà phong cách dạy học của mỗi giáo viên càng cần phải trở nên tỉnh thức hơn bao giờ hết.

Chúng ta không dạy để học sinh giỏi một bài, cũng không dạy để các em thi xong là thôi. Chúng ta dạy để các em hiểu rằng việc học không phải là đường thẳng – mà là một chuỗi những lần thử, sai, học lại và bước tiếp. Chúng ta cần nói với các em rằng, mọi thất bại đều đáng giá, miễn là các em dám đứng lên từ đó. Và ta chỉ có thể làm điều đó, nếu lời khen của ta không khiến các em sợ thất bại.

Thưa Cô Thầy, tôi viết những dòng này với tất cả sự tôn trọng dành cho những người đang ngày ngày đứng lớp, đang sửa từng câu sai, động viên từng ánh nhìn lơ đãng, và vẫn giữ trong mình một niềm khao khát rằng lớp học của mình sẽ là nơi học sinh lớn lên – không chỉ về kiến thức mà cả nhân cách. Nếu có một điều duy nhất tôi mong Cô Thầy nhớ sau cuộc trò chuyện hôm nay, thì đó là: hãy biến lời khen thành chất liệu nâng đỡ chứ không phải vỏ bọc cho cái tôi non nớt của học trò.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~