Có khi nào... ta đã lỡ bước qua một tâm hồn chỉ vì ấn tượng đầu tiên?

Tôi đã từng nghĩ rằng, chỉ cần đủ nhạy bén và có vài năm đứng lớp là có thể nhìn ra tính cách, năng lực, và cả thái độ sống của một học sinh chỉ sau một vài tiết học đầu tiên. Cảm giác đó giống như khi bạn đọc đoạn mở đầu một cuốn tiểu thuyết – và tin rằng mình đã hiểu toàn bộ cốt truyện. Nhưng không phải cuốn sách nào cũng mở đầu bằng chương dễ đọc. Và không phải đứa trẻ nào cũng biết cách gây thiện cảm từ phút đầu tiên bước vào lớp.

Chúng ta – những người làm nghề giáo – vẫn được huấn luyện kỹ về chuyên môn, bài bản trong phương pháp, vững vàng trong kỹ năng quản lý lớp. Nhưng trong tất cả những điều đó, ít có chương nào dạy ta cách tạm gác lại nhận định ban đầu để nhìn một học sinh bằng đôi mắt mới, sau khi đã hiểu rõ hoàn cảnh của em.

Tôi còn nhớ một em học sinh trong lớp tôi từng dạy. Ngày đầu tiên em đến lớp với vẻ lơ đãng, trả lời nhỏ, mắt không dám nhìn thẳng, và chữ viết thì vội vàng như muốn trốn tránh điều gì đó. Tôi đánh dấu trong đầu: đây sẽ là một trường hợp “thiếu tập trung”. Suốt nhiều tuần, tôi để ý đến em kỹ hơn những bạn khác – nhưng không phải để tìm điều mới, mà chỉ để xác thực cho nhận định ban đầu của mình.

Cho đến một hôm, tôi đi ngang qua bàn em khi cả lớp đang làm bài. Ánh mắt em dán chặt vào trang vở, không viết bài kiểm tra, mà là đang nắn nót ghi lại vài dòng nhật ký vào mặt sau quyển vở nháp. Những dòng chữ không dành cho ai đọc – lại trở thành thứ khiến tôi lặng người. Em viết rằng mẹ em đang bệnh, em không dám thân thiết với ai vì sợ bị hỏi, sợ yếu lòng, sợ bật khóc. Em bảo em biết mình đã tạo ấn tượng không tốt, và chỉ mong cô giáo có thể thấy em ở một thời điểm khác, khi em ổn hơn.

Lúc ấy tôi hiểu rằng, điều tôi đang thiếu – không phải kỹ năng sư phạm hay phương pháp dạy học hiệu quả – mà là khả năng kiên nhẫn đợi một tâm hồn tự mở ra. Và chính cái gọi là “kinh nghiệm nghề” đôi khi lại trở thành thứ khiến người giáo viên dễ đóng chặt nhận định của mình quá sớm.

Trong tâm lý học, người ta gọi đây là hiệu ứng ưu tiên – khi ấn tượng ban đầu chi phối mạnh mẽ đến mức các thông tin sau này trở nên mờ nhạt. Kèm theo đó là một hiệu ứng khác âm thầm nhưng dai dẳng: thiên lệch xác nhận – khi chúng ta chỉ chú ý đến những gì củng cố cho niềm tin ban đầu, mà bỏ qua những dấu hiệu đang kể một câu chuyện khác.

Nếu cứ để hai hiệu ứng này điều khiển lối đánh giá, thì dù phong cách dạy học của ta có sắc sảo đến đâu, dù giáo án có tinh chỉnh kỹ lưỡng đến mức nào, ta vẫn đang đứng ở điểm khởi đầu của một nhận thức sai lệch.

Một phong cách dạy học nhân văn – tôi tin – không nằm ở việc lúc nào cũng đúng, mà ở việc biết điều chỉnh lại góc nhìn khi thấy mình có thể đã sai. Điều này, với một người giáo viên, không phải là sự yếu đuối, mà là cốt lõi của trưởng thành trong nghề sư phạm.

Mỗi học sinh bước vào lớp đều mang theo một câu chuyện chưa kể. Có em mạnh mẽ, có em vỡ vụn trong im lặng. Có em khiến người ta yêu quý ngay tức khắc, có em cần một khoảng thời gian đủ lâu để được hiểu đúng. Làm một người giáo viên có nghĩa là mở lòng ra đủ rộng để không chỉ truyền đạt tri thức, mà còn để đón nhận những câu chuyện chưa được kể hết ấy.

Nếu có một điều gì đó tôi ước mình đã làm sớm hơn trong sự nghiệp giảng dạy, thì đó là học cách nhìn lại từng học sinh sau mỗi tháng – như thể tôi đang gặp lại các em lần đầu tiên. Không có sự thay đổi nào bắt đầu nếu người giáo viên không chủ động thay đổi cách nhìn.

Tôi biết, trong những tiết học sắp tới, sẽ có lúc chúng ta thấy mình lặp lại nhãn cũ, gọi lại cách gọi quen thuộc như “chậm tiếp thu”, “thiếu ý thức”, “không có cố gắng”. Những từ ngữ ấy, tuy quen thuộc trong nghề dạy học, nhưng nếu không đi kèm với quan sát cởi mở và lắng nghe đủ sâu, thì chúng chỉ khiến lớp học trở thành một chiếc hộp kín – nơi học sinh không thể nào phát triển hơn cái nhãn mà các em bị dán vào.

Nếu tuần này, trong một khoảnh khắc bất chợt nào đó, ta thấy mình nhìn một học sinh bằng con mắt ngờ vực – hãy thử hỏi mình: “Nếu hôm nay là lần đầu tiên tôi gặp em, tôi sẽ thấy gì?” Có thể chính câu hỏi đó sẽ mở ra một lớp học mới – không phải trên giáo án, mà ngay trong tâm trí của người giáo viên.

Dạy học hiệu quả, với tôi, không bắt đầu bằng việc nắm được bao nhiêu phương pháp, mà là có bao nhiêu học sinh thực sự được nhìn thấy – như chính con người các em.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~