EM ẤY LƯỜI – HAY TA VỘI VÃ?

Tôi từng nghe một người kể lại câu chuyện đơn giản, không có kịch tính, không có cao trào, chỉ là một lát cắt nhỏ trong sân trường vào một buổi trưa tháng Ba. Một đứa trẻ ngồi lặng lẽ trên băng ghế, mặt cúi gằm, áo chưa cài đủ khuy, cuốn vở đặt bên cạnh còn trắng nguyên. Khi một giáo viên đi ngang qua, không ai hỏi gì thêm, không ai dừng lại. Chỉ có một cái nhìn nhanh và câu nói buông ra, khô như gió nóng: “Lười thì chịu.”

Tôi không hề có ý phán xét người giáo viên đó. Làm nghề sư phạm, ai chẳng có lúc mệt mỏi, có lúc phải ra quyết định nhanh trong những tình huống không rõ ràng. Nhưng tôi vẫn bị ám ảnh bởi câu nói ấy, không phải vì nó sai, mà vì nó quá vội. Và đôi khi, chính sự vội vàng đó làm tổn thương học trò nhiều hơn cả một điểm kém hay một bài học trượt.

Trong hành trình dạy học hiệu quả, ta thường tưởng rằng điều quan trọng là kiểm soát được lớp học, là truyền đạt được kiến thức. Nhưng thật ra, có một kỹ năng âm thầm khác còn quan trọng hơn – đó là khả năng hiểu được lý do đằng sau hành vi. Và để làm được điều đó, giáo viên không thể chỉ dựa vào kinh nghiệm; họ cần một lớp lăng kính khác – lăng kính của tâm lý học.

Trong lĩnh vực tâm lý học giáo dục, có một khái niệm quan trọng tên là Thuyết quy kết – Attribution Theory. Theo đó, con người luôn tìm cách lý giải nguyên nhân hành vi của người khác. Tuy nhiên, phần lớn thời gian, chúng ta có xu hướng mặc định rằng hành vi xấu xuất phát từ bản chất xấu – gọi là sai lầm quy kết cơ bản. Điều này xảy ra thường xuyên trong lớp học, nơi giáo viên phải xử lý hàng chục tình huống trong vài chục phút, nơi mỗi quyết định đều được đưa ra dưới áp lực.

Một học sinh nộp bài trễ ba lần liền – ta nghĩ ngay rằng em thiếu trách nhiệm. Một học sinh lơ đễnh không ghi bài – ta gọi đó là chán học. Một học sinh không tương tác trong nhóm – ta quy ngay rằng em thiếu kỹ năng làm việc nhóm. Những suy nghĩ đó không hẳn sai, nhưng nếu trở thành thói quen, chúng sẽ là chướng ngại lớn trong hành trình xây dựng phong cách dạy học thực sự hiệu quả.

Có một điều nghịch lý trong nghề giáo: đôi khi, người giảng bài giỏi nhất lại là người kém nhất trong việc lắng nghe học sinh. Họ giỏi phân tích ngữ pháp, giải thích công thức, dẫn dắt luận điểm – nhưng lại thiếu sự tò mò thực sự dành cho những điều đang diễn ra bên trong mỗi đứa trẻ. Trong nghề sư phạm, sự tò mò không phải là một sự xa xỉ, mà là một phần thiết yếu để dạy học hiệu quả.

Câu chuyện đứa trẻ với cuốn vở trắng khiến tôi nghĩ về một điều: nếu lúc đó người giáo viên kia không đưa ra kết luận ngay lập tức, mà chỉ hỏi một câu đơn giản – “Có chuyện gì đang xảy ra với em vậy?” – thì mọi thứ đã khác. Không cần lời khuyên, không cần bài học đạo đức, chỉ cần một câu hỏi đủ tử tế, đủ kiên nhẫn. Nhưng có lẽ, để hỏi được câu đó, người giáo viên phải học cách bước lùi lại một chút khỏi chiếc bục giảng quen thuộc, để làm người đồng hành thay vì người đánh giá.

Tôi tin rằng phần lớn giáo viên đều bắt đầu sự nghiệp của mình với mong muốn tạo ra sự thay đổi. Nhưng theo thời gian, với lịch giảng dày đặc, với áp lực điểm số và các kỳ thi, với các lớp học đông đúc và hỗn tạp, mong muốn ấy dần bị thay thế bởi những phản xạ nhanh: phân loại học sinh, đánh giá hành vi, đưa ra kết luận. Và đôi khi, chính những phản xạ đó giết chết khả năng tạo kết nối – điều cốt lõi của mọi phong cách dạy học thành công.

Dạy học hiệu quả không chỉ nằm ở giáo án soạn kỹ hay các slide đẹp mắt. Nó nằm ở khoảnh khắc người giáo viên đặt xuống thành kiến để nhìn học sinh bằng đôi mắt mềm hơn. Một người Thầy thực thụ không phải người giảng hay nhất, mà là người chịu mở lòng để hỏi: “Em đang phải vượt qua điều gì?”

Giáo dục không bắt đầu từ kiến thức, mà từ sự hiện diện. Từ cách ta có mặt trước mặt học trò, với sự tỉnh thức và lòng tử tế. Trong nghề giáo, đôi khi điều quan trọng nhất không nằm trong giáo trình, mà trong cách ta đối diện với một học sinh lặng lẽ, một ánh mắt mệt mỏi, một cuốn vở chưa làm bài.

Tôi viết những dòng này không phải để đưa ra lời khuyên, càng không phải để dạy ai cách làm giáo viên. Tôi chỉ muốn giữ lại một điều gì đó cho chính mình, và nếu được, cho những ai đang đi trên con đường sư phạm: rằng trong thế giới ồn ào này, có một điều không bao giờ lỗi thời – đó là sự kiên nhẫn, và lòng tin vào sự tử tế âm thầm của nghề giáo.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~