Lời khen – phản chiếu nội lực hay neo giữ cảm xúc?

Cô Thầy thân mến,

Hôm nay tôi muốn cùng Cô Thầy trò chuyện về một điều tưởng như hiển nhiên trong hành trình làm nghề sư phạm – nhưng lại ẩn chứa nhiều tầng lớp sâu sắc trong tâm lý học hiện đại: việc khen học sinh.

Trong lớp học, lời khen là một trong những công cụ phản hồi phổ biến nhất mà giáo viên sử dụng. Chúng ta khen để khích lệ, để duy trì hành vi tích cực, và để giúp học sinh cảm thấy mình có giá trị. Tuy nhiên, một điều mà không phải ai cũng để ý, đó là: lời khen, nếu không đúng cách, không đúng thời điểm và không đúng bản chất hành vi, có thể trở thành con dao hai lưỡi. Lời khen sai cách không chỉ không giúp ích cho quá trình học tập, mà còn vô tình nuôi dưỡng sự lệ thuộc vào ánh mắt của người khác – điều đi ngược với triết lý giáo dục hướng tới tự chủ và trưởng thành nội tại trong cẩm nang dạy học hiện đại.

Trong lĩnh vực tâm lý học giáo dục, khái niệm Extrinsic Motivation (Động lực bên ngoài) và Intrinsic Motivation (Động lực nội tại) là hai trụ cột nền tảng. Một học sinh hành động vì muốn được khen, được điểm cao hay phần thưởng – nghĩa là các em bị thúc đẩy bởi động lực bên ngoài. Nhưng khi học sinh tự nguyện học vì tò mò, vì niềm vui trong quá trình khám phá hoặc cảm thấy việc học giúp mình phát triển – thì động lực lúc này xuất phát từ bên trong.

Mỗi phong cách dạy học đều có sự lựa chọn chiến lược trong việc sử dụng lời khen, nhưng mục tiêu cuối cùng mà chúng ta cần hướng đến – đó là phát triển được động lực học tập nội tại cho học sinh. Không chỉ là làm bài đầy đủ, mà là mong muốn được học hỏi, được hiểu, và được trưởng thành thông qua chính những trải nghiệm học tập đó. Chỉ khi ấy, việc dạy học hiệu quả mới thực sự đạt tới chiều sâu của nó.

Nhiều năm trước, Edward Deci và Richard Ryan đã phát triển lý thuyết Tự Quyết (Self-Determination Theory), trong đó khẳng định rằng một con người chỉ thực sự phát triển bền vững khi có cảm giác được lựa chọn, được làm chủ hành vi của mình, và được kết nối với những giá trị nội tâm. Khi học sinh luôn cần lời khen để cảm thấy mình ổn – thì tức là các em đang thiếu cảm giác kiểm soát bên trong, và hệ quả là sự phụ thuộc sẽ lớn dần theo thời gian.

Vì vậy, thay vì chỉ nói: “Con giỏi lắm!”, giáo viên có thể nói: “Cô nhận thấy con đã dành thời gian để rà soát lại phần trình bày, điều này cho thấy con đang phát triển khả năng tự kiểm tra rất tốt.” Đây là kiểu phản hồi không chỉ ghi nhận nỗ lực mà còn giúp học sinh hiểu rõ giá trị hành vi của chính mình – một phần thiết yếu trong cẩm nang dạy học hiệu quả.

Tôi cho rằng, lời khen không nên là công cụ để thao túng hành vi, mà cần được dùng như một cách để phản chiếu nội lực, khơi gợi tự nhận thức, và củng cố bản lĩnh học tập. Mỗi lời khen cần có nội dung cụ thể, gắn với hành vi có thể quan sát được, và không nên biến giáo viên thành người giữ “mỏ neo cảm xúc” cho cả lớp học. Phong cách dạy học tinh tế là phong cách biết khi nào nên nói và khi nào nên im lặng để học sinh tự đối thoại với chính mình.

Trong một lớp học thực sự dạy học hiệu quả, giáo viên không phải là người phát ra tiếng khen liên tục, mà là người thiết kế những trải nghiệm học tập đủ sâu để học sinh cảm thấy thành tựu của chính mình. Cảm giác được tự mình làm được – mà không cần phần thưởng – chính là nền tảng lâu dài của động lực học tập nội tại.

Tôi viết bài này với sự trân trọng dành cho từng lựa chọn hàng ngày của Cô Thầy trên bục giảng. Lời khen không xấu – nhưng hãy để lời khen trở thành công cụ của tự do, không phải của sự kiểm soát. Hãy để phong cách dạy học của mình phản ánh một triết lý: rằng mỗi học sinh đều có khả năng tự phát triển, nếu được hướng dẫn một cách khéo léo và nhân văn.

Nếu trong tuần này, Cô Thầy thử thay đổi một câu khen ngợi – chuyển từ một lời khích lệ đơn giản sang một câu phản hồi sâu sắc, hãy quan sát biểu cảm của học sinh sau đó. Có thể các em sẽ không nói gì, nhưng ánh mắt ấy, tư thế ngồi ấy, và sự chủ động ấy – sẽ nói lên rất nhiều.

Đó là khoảnh khắc mà cẩm nang dạy học cần được viết tiếp – không phải trên giấy, mà trong tâm trí của từng người làm nghề giáo viên – những người không ngừng tìm kiếm một phong cách dạy học sâu sắc, chậm rãi nhưng có sức lan tỏa dài lâu.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~