Khi một cái nhãn vô hình trở thành số phận

Trong lớp học, có những điều kỳ lạ mà đôi khi chính chúng ta cũng không nhận ra. Một cái tên lẽ ra chỉ là tên, nhưng lại hóa thành bản án. Tôi không nói đến cái tên trong sổ đầu bài hay bảng điểm. Tôi đang nói tới những nhãn dán vô hình mà chúng ta – đôi khi chỉ bằng một cái nhìn, một ý nghĩ thoáng qua – đã vô tình gán lên học sinh của mình. Những nhãn như: “Em này cá biệt”, “Không thay đổi được đâu”, “Kiểu gì rồi cũng gây chuyện”. Chúng ta ít khi nói thành lời, nhưng khi đã nghĩ, nó bắt đầu đổi thay cách ta nhìn nhận, cư xử và đau lòng hơn cả – nó khiến chính các em cũng nhìn bản thân qua chiếc nhãn đó.

Trong tâm lý học, điều này được gọi là Labeling Bias – Hiệu ứng định danh. Một học sinh vài lần mắc lỗi, không hoàn thành bài tập, nghịch ngợm, và rồi từ lúc nào ta gọi em ấy là “học sinh cá biệt”. Từ giây phút đó, mọi điều em làm đều bị soi xét qua nhãn ấy. Em giơ tay phát biểu – ta dè chừng nghĩ: “Chắc lại phá lớp”. Em ngồi im cả tiết – ta hồ nghi: “Không biết đang tính trò gì”. Em làm đúng – ta thoáng nghĩ: “Chắc do may mắn thôi”. Và dần dần, chính ta đã góp phần tạo ra một lời tiên tri tự hoàn thành. Khi ta xem em là vấn đề, ta cư xử như thể em đúng là vấn đề. Và em – cảm nhận được điều ấy – bắt đầu sống trọn vai diễn mà ta đã vô thức áp lên em. Từ những lỗi nhỏ, thành hình ảnh “bất trị”. Từ một lần nổi loạn, thành bản sắc “khó dạy”. Giáo dục – lẽ ra là hành trình mở lối – đôi khi biến thành chiếc hộp khóa chặt người trẻ bên trong.

Câu hỏi quan trọng là: Làm sao để không dán nhãn? Có lẽ, bắt đầu từ một niềm tin giản dị mà bền bỉ: nếu ta tin rằng người khác có thể thay đổi, cách ta cư xử sẽ để ngỏ cánh cửa. Là giáo viên, không ai buộc mình phải tin rằng mọi học sinh đều ngoan ngay từ đầu, nhưng ta cần đủ can đảm để tin rằng mỗi em – kể cả em khó gần nhất – cũng đang mong được hiểu, được chấp nhận, được bắt đầu lại. Một hành vi sai không định nghĩa cả con người. Một lỗi lầm không thể là số phận. Giáo dục không phải là nghệ thuật phán xét, mà là nghệ thuật nhìn ra con người phía sau những điều còn dang dở.

Trong Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi, những thực hành nhỏ nhưng tạo ra thay đổi lớn luôn được nhắc nhở:

• Hãy gọi tên học sinh bằng chính tên các em, đừng gọi bằng tính từ hay nhãn dán. Gọi “Minh”, không phải “Minh cá biệt”.
• Hãy phản hồi hành vi, đừng gắn nhãn con người. Nói “Việc em làm hôm nay là sai”, thay vì “Em lúc nào cũng như vậy”.
• Hãy để một khoảng trống cho khả năng thay đổi. Nói: “Lần sau mình thử lại khác hơn nhé?”, thay vì “Em hết thuốc chữa rồi”.

Cô Thầy thân mến,

Tôi hiểu có những ngày lòng ta cạn, kiên nhẫn bị bào mòn, những nhãn dán xuất hiện không phải vì ta thiếu thiện ý mà bởi vì ta đã kiệt sức. Nhưng nếu hôm nay ta gỡ được một chiếc nhãn khỏi một học sinh, ta đã làm được điều lớn hơn cả một tiết học, hơn cả một điểm số. Ta đã mở ra một thế giới mới cho em ấy. Và như thế, mỗi ngày đứng lớp lại là một cơ hội để mở khóa cho một con người bằng cái nhìn bao dung và tỉnh thức. Đó là tinh thần mà tôi tin là nền tảng để dạy học hiệu quả và nuôi dưỡng nghề giáo.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~