Có một “hào quang” không tỏa sáng – mà che mắt chúng ta

Thưa Cô Thầy,

Khi bước chân vào nghề giáo, tôi từng tin rằng sự công bằng trong sư phạm là điều tự nhiên như ánh sáng ban mai, rằng chỉ cần trái tim ta đủ rộng mở và thiện lương, mọi học sinh sẽ được nhìn nhận với cùng một ánh mắt công tâm. Nhưng rồi trải qua bao nhiêu lớp học, bao nhiêu gương mặt học trò, tôi chợt nhận ra một sự thật không dễ chấp nhận: trái tim dù chân thành đến đâu cũng khó bù đắp nếu đôi mắt ta không đủ sáng suốt. Và đó chính là lúc tôi bắt đầu suy ngẫm sâu hơn về điều mà người ta trong Tâm Lý Học gọi là Hiệu ứng Hào quang (Halo Effect).

Hiệu ứng ấy nghe qua tưởng là thứ ánh sáng đẹp đẽ, nhưng thật ra, nó giống một làn sương mờ làm lệch nhãn quan của giáo viên. Khi chúng ta vì một ấn tượng tốt đẹp nào đó – như một học sinh học giỏi, hay một học sinh có vẻ lễ phép – mà vô thức để điều ấy chi phối toàn bộ cách nhìn nhận những phẩm chất khác: từ đạo đức, thái độ cho đến sự trung thực. Trong Cẩm Nang Dạy Học của mình, tôi đã đánh dấu đỏ khái niệm này như một lời nhắc nhở không bao giờ được quên.

Một học sinh học giỏi, liệu có luôn là người trung thực? Một học sinh cư xử lễ phép, liệu có luôn thật lòng với chúng ta? Và một học sinh từng phạm sai lầm trong quá khứ, có nhất thiết phải mãi mang theo chiếc nhãn xấu xí ấy suốt hành trình đi tìm bản thân? Nếu trong lòng ta, câu trả lời là sự khẳng định chắc nịch, e rằng chúng ta đã vô tình trở thành nạn nhân của chính cái bẫy tâm lý mà mình từng cảnh báo người khác.

Tâm trí con người, nhất là trong nghề giáo viên, vốn luôn khao khát giản lược thế giới phức tạp này thành những nhóm quy kết dễ hiểu. Nhưng sự giản lược ấy, nếu không tỉnh táo, sẽ mở đường cho một loại thiên kiến nữa len vào – Thiên kiến xác nhận (Confirmation Bias). Khi ta đã đặt niềm tin vào một học sinh nào đó là ngoan hiền, ta thường chỉ thấy những điều củng cố cho niềm tin ấy, và lặng lẽ bỏ qua những dấu hiệu trái ngược. Trong khi đó, những đứa trẻ từng làm sai lại bị soi xét gắt gao hơn, bị hoài nghi nhiều hơn, và bi kịch nhất: chúng bị giam trong khung hình của kỳ vọng tiêu cực mà người dạy học, đôi khi, đã vô tình dựng lên.

Nếu giáo dục là hành trình làm người – và tôi tin chắc rằng mọi giáo viên đều tâm niệm như thế – không đứa trẻ nào xứng đáng bị bỏ lại phía sau. Điều chúng cần không chỉ là kiến thức, mà là ánh nhìn công bằng từ người đứng lớp.

Tôi viết những dòng này không phải để gieo vào lòng đồng nghiệp nỗi hoài nghi hay sự tự trách. Tôi mong điều sâu xa hơn: mỗi chúng ta tìm được tự do nội tâm của người thầy, người cô – tự do khỏi những thiên kiến do chính tâm trí mình giăng ra. Người giáo viên với phong cách dạy học tỉnh táo và giàu lòng trắc ẩn sẽ thấy rằng học sinh giỏi không phải lúc nào cũng tốt hơn, và học sinh yếu không phải lúc nào cũng kém tử tế hơn. Chúng ta đang đồng hành cùng những con người đang tự định hình chính mình, từng ngày, qua đôi mắt của ta.

Tôi chia sẻ đôi điều thực hành giản dị bất kỳ giáo viên nào mong muốn dạy học hiệu quả:

• Khi đánh giá hành vi, hãy miêu tả cụ thể, không gán nhãn cho cả con người học sinh.
• Khi cảm thấy một học sinh quá hoàn hảo, hãy tự hỏi: liệu ánh nhìn của mình có đang bị ấn tượng ban đầu che lấp sự thật?
• Khi gặp một học sinh từng làm mình phiền lòng, hãy cho em ấy một cơ hội mới, một cơ hội thực sự tự do khỏi những thiên kiến cũ.

Chúng ta không thể hoàn toàn thoát khỏi thiên kiến. Nhưng với tư cách là giáo viên, điều quan trọng hơn chính là nhận diện được chúng, và không để chúng dẫn lối trong những quyết định sư phạm của mình. Có lẽ, đó chính là phẩm hạnh âm thầm nhưng cao quý nhất trong phong cách dạy học của một nhà giáo chân chính. Và nếu hôm nay, nhờ vào đôi mắt sáng suốt hơn, có một đứa trẻ được sống thật hơn, được tin tưởng thêm một lần, thì sự nghiệp dạy học của chúng ta đã tiến thêm một bước từ nghề dạy chữ đến nghệ thuật nhìn người.

Cẩm Nang Dạy Học của Huỳnh Khôi
~ Nâng tầm Nghề Giáo. Nâng danh Cô Thầy. ~